Là linh hồn của đất kết hợp với nét đẹp của gốm, men gốm được xem là yếu tố đem đến nét riêng độc đáo cho các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng. Đây chính là yếu tố đem đến “thần thái” cho “tác phẩm” gốm sứ.
1. Về men gốm và nét đặc trưng của men gốm Bát Tràng
Tóm tắt nội dung
Kết hợp với họa tiết và tạo hình, men gốm đem đến sự hài hòa và nét độc đáo chung cho tác phẩm gốm sứ. Nếu như hình dáng của một sản phẩm gốm sứ phụ thuộc nhiều vào đôi bàn tay của người nghệ nhân thì men gốm chính là yếu tố đem lại thần thái cho tác phẩm. Theo chia sẻ của những nghệ nhân làng gốm, nước men chiếm đến 50% yếu tố thành công của một sản phẩm gốm sứ.
Một nghệ nhân gạo cội của Làng nghề Bát Tràng cũng chia sẻ: Men là bí quyết! Nó là loại độc đáo chỉ có duy nhất ở Bát Tràng.
Vậy men gốm thực chất là gì?
Men gốm là yếu tố đem đến nét đặc trưng riêng biệt và độc đáo cho sản phẩm
Men gốm là một lớp thủy tinh bao bọc bề mặt của xương gốm. Thường thì, một lớp men sẽ có chiều dày từ 0.15-0.4mm. Yếu tố này quyết định bề mặt của sản phẩm gốm. Sản phẩm thô ráp hay nhẵn, nhám đều do men gốm quyết định.
Theo tìm hiểu của Xưởng gốm Sứ Việt, của men gốm khá phức tạp. Mỗi loại men được sử dụng những thành phần riêng biệt để tạo nên màu sắc cũng như bề mặt như mong muốn của nghệ nhân.
Nguyên liệu để chế tạo men gốm thường là tạp chất có chữa nhiều chất oxi như Li2O, Na2O, K2O, ZnO, MgO…với những trạng thái khác nhau như nguyên liệu trạng thái dẻo như cao lanh, betonit, đất sét.. Nguyên liệu trạng thái khoảng như trường thạch, cát, đá vôi và các dạng hóa chất công nghiệp, không dẻo như BaCo3, K2CO3, NaCO3…
Men gốm Bát Tràng có những đặc trưng cơ bản sau :
- Lớp men có khả năng chảy lỏng đồng nhất ở nhiệt độ xác định. Đây là yếu tố tiên quyết để lớp men có thể phủ khắp bề mặt gốm.
- Hệ số giãn nở nhiệt của men gốm và xương gốm phải đảm bảo sự tương đồng. Trường hợp một trong hai hệ số có sự chênh lệch sẽ rất dễ bị co men, nổ sản phẩm hay nứt men.. trong quá trình nung và làm nguội.
- Men gốm có tính chất bề mặt ổn định. Nếu bề mặt men gốm không ổn định sẽ dẫn đến bề mặt sản phẩm không đồng đều. Lớp men gốm tốt sẽ giúp sản phẩm đẹp hơn sau khi nung.
- Thành phần hóa học của men gốm phải an toàn cho xương gốm. Thành phần hóa học phản ứng quá mạnh trong khi nung có thể gây ra nứt, vỡ sản phẩm.
2. Một số bài men đặc trưng đem đến nét đẹp riêng cho gốm sứ Bát Tràng
Hiện nay, tùy theo nhu cầu sáng tạo nghệ thuật khác nhau mà nghệ nhân có nhiều lựa chọn trong sử dụng men. Dưới đây, Xưởng gốm Sứ Việt xin chia sẻ một số dòng men gốm phổ biến tại Làng nghề gốm sứ Bát Tràng. Cụ thể:
2.1 Men gốm đa sắc vuốt tay
Đúng như tên gọi, các sản phẩm gốm vuốt tay thoát khỏi những sự ràng buộc về khuôn đúc hay những yêu cầu về kiểu dáng. Người nghệ nhân được thỏa sức sáng tạo, thỏa sức theo đuổi đam mê vuốt nặn theo những ý tưởng của bản thân – những ý tưởng mà có khi chỉ đến một cách rất tình cờ.
Đây là dòng sản phẩm mang đậm giá trị mỹ thuật, sáng tạo, bền ở đất, đẹp ở nước men với những bài men hoàn toàn tự nhiên, giúp nâng giá trị của sản phẩm. Tuy có hơi dày dặn, hơi thô nhưng lại rất mượt mà, uyển chuyển với từng đường vuốt tay khéo léo, tỉ mỉ.
Bên cạnh kiểu dáng thì màu men cũng là yếu tố đem đến đặc trưng riêng biệt cho những sản phẩm gốm sứ vuốt tay. Màu men được sử dụng là men đa sắc, được chế tác hoàn toàn tự nhiên. Đặc biệt, màu men chính là sự pha trộn và kết hợp của nhiều loại men khác nhau, xong vẫn được kết hợp một cách hài hòa và thuần nhất. Mỗi sản phẩm lại có màu sắc, cách phối màu cũng như tạo kiểu khác nhau, vì thế, sản phẩm đều mang những nét riêng. Đây là yếu tố tạo nên giá trị nghệ thuật cho men gốm vuốt tay. Một sản phẩm gốm là độc đáo và độc nhất.
Có thể nói, sự xuất hiện trở lại của dòng gốm đa sắc vuốt tay này sẽ giúp “sống lại” dòng gốm đỉnh cao của Làng nghề gốm sứ truyền thống này.
2.2 Men lam
Đây là loại men xuất hiện sớm nhất ở làng gốm Bát Tràng. Nguyên liệu chủ yếu là đã hạ triều, trường thạch và cao lanh… được kết hợp với những loại đã màu được nghiền nhỏ.
Giống như tên gọi, màu sắc đặc trưng của men lam là màu xanh vơi đủ độ sắc từ xanh nhạt đến xanh sẫm. Các nghệ nhân sẽ sử dụng men lam để vẽ các họa tiết trên đồ gốm. Khi sử dụng men lam thì phải phủ một lớp men màu trắng bóng có đô thủy tinh cao sau khi nung.
2.3 Men chảy
Dòng men này thường được sử dụng cho những sản phẩm có bề mặt mịn. Trong quá trình nung có đặc tính men của lớp men nền và lớp men phủ khác nhau. Thường thì men phủ sẽ có độ nhớt thấp hơn, hay thậm chí có thể hòa trộn một phần vào lớp men nền. Ở nhiệt độ nung, men chảy phủ lên lớp men nền tạo một bề mặt sản phẩm với màu sắc hài hòa hoặc kết cấu thành từng mảng.
2.4 Men trắng
Loại men này được sử dụng phổ biến, đặc biệt là trên các sản phẩm bát đĩa Bát Tràng, đem đến sự tinh tế và tính mỹ quan cao cho sản phẩm. Men trắng ngà tạo nên nét riêng biệt trong sản phẩm bát đĩa Bát Tràng nói riêng và những sản phẩm gốm sứ Bát Tràng nói chung.
2.5 Men sần
Nếu những dòng men khác có bề mặt mịn thì men sần tạo đặc trưng thẩm mỹ riêng với bề mặt được tạo vân sần. Trong quá trình chế tác, người ta thêm vào men gốc mộ số oxit khó chảy hay oxit màu như Cr2O3, CuO, Fe2O3, TiO2.. (10-30%) hoặc SnO2 (10%), ta sẽ được chất liệu men sần.
Ở nhiệt độ nóng chảy men gốc, các oxit được phân bố đều trên bề mặt men nhưng không nóng chảy và không tan lẫn với ma gốc. Khi làm nguội, những phần từ khó chảy đó tạo nên lớp sần sùi, bề mặt nhám.
2.6 Men rạn
Men rạn là dòng men được tạo thành với các vết nứt trên bề mặt. Đây cũng là yếu tố đem đến sự độc đáo của chất men này. Men được tạo ra do độ co của men và xương gốm trong quá trình nung.
Ở thời kỳ phát triển, loại men này đã được phối kết hợp với men lam. Men rạn biến tấu khá đa dạng với nhiều hình thức như không trang trí, khắc chìm, đắp nổi…đem đến sự đa dạng thẩm mỹ.
Trên đây là chia sẻ về một số dòng men gốm Bát Tràng – yếu tố đem đến giá trị thẩm mỹ cho tác phẩm gốm sứ. Bài viết hi vọng đã đem đến chia sẻ hữu ích cho bạn đọc.
